تجلّی اصول مکتب رمانتیسم در معلقۀ امرءالقیس شاعر جاهلی

The Manifestation of Principles of Romanticism in the Mu'allaqah of Imru al-Qays, the Pre-Islamic (Jahili) Poet

 

Reza Rezaei¹* Sara Nezamdoost¹

 

1. Zahedan, University of Sistan and Baluchestan, Iran

 

DOI: 10.22080/rjls.2024.26828.1464

Abstract

It is theorized that Romanticism first emerged in late eighteenth-century England. Among the most prominent principles of Romanticism are individuality, emotion and feelings, discovery and intuition, freedom, attention to human nature, melancholy and contemplation. The descriptions of the traces of the beloved’s dwelling and weeping over them, recounting the poet’s romantic adventures on the day of “Dārat Juljul,” depictions of nature, and similar themes are reflections of principles of Romanticism in the Mu'allaqah of Imru al-Qays. He is a poet who has vividly portrayed the deepest romantic concepts in his Mu'allaqah and, at times, even surpasses the leading poets of Romanticism in certain subtle poetic images. The aim of this research is to compare the principles of Romanticism in his Mu’allaqah. Findings indicate that although Imru al-Qays belongs to the classical poets of the Arab Jahili period, traces of Romanticism and its core principles—such as the themes of escape and wandering, confessional enjoyment, love, rejection of reason and conventional rules, naturalism, imagination, and individualism—are evident in his Mu’allaqah. Furthermore, among the two branches of Romanticism, individual and social, only individual Romanticism and its principles are manifest in his Mu’allaqah, with social Romanticism having no place.

Keywords: Romanticism, Jahili poetry, Individualism, Mu'allaqah of Imru al-Qays

Introduction

One of the applicable concepts to the poetry of Imru al-Qays is that of Romanticism. Subtleties and fine details exist in his poetry that have subjected his works to various critical evaluations. His poetry represents the classical Arabic literary tradition in all its manifestations. Yet on the other hand, the deepest romantic concepts are depicted with the utmost precision in his works. For example, the heights of wonder, boldness, emotional intensity and depth, resonance and colorful imagery, charm, and self-sacrifice are all evident in many of his verses. The subject under discussion in this article is the analysis of the dimensions that elevate Imru al-Qays’ poetry to the level of a romantic and even fantastical work.

Research Questions and Methodology

This article is based on a descriptive-analytical method with a library research approach, aiming to highlight the principles of Romanticism in Mu'allaqah of Imru al-Qays, the Jahili poet. To this purpose, researchers attempt to answer the following questions:

1. Which elements of the literary school of Romanticism make it possible to connect it with classical Arabic literature?
2. What conceptual and stylistic features in the Mu'allaqah of Imru al-Qays give it the potential to be analyzed from the perspective of the literary school of Romanticism?
3. What are the most prominent principles of Romanticism that can be analyzed and demonstrated in Mu'allaqah of Imru al-Qays?
4. What type of Romanticism does the analysis of the verses in Imru al-Qays’ poetry confirm?

Findings and Conclusion

By analyzing Imru al-Qays’ poetry with the principles of Romanticism, the following results were obtained:

Imru al-Qays was a pioneer and innovator in an approach that dominated Arabic literature for over two centuries. This style even later influenced the literature of neighboring nations speaking languages other than Arabic, such as Persian literature. Despite belonging to the classical poets of the Arab Jahili period, Imru al-Qays’ poetry carries a romantic spirit. Romantic manifestations in themes such as the description of the remnants of the beloved’s dwelling, recollections of times of union and weeping, the daring narration of love affairs on the day of “Dārat Juljul,” and imaginative depictions of nature are prominent in his Mu’allaqah, all of which exhibit a strong thematic kinship with the principles of Romanticism.

In Imru al-Qays’ poetry, the element of emotion and love prevails over reason. His intense emotions at the beginning of the Mu’allaqah take on a hue of sorrow, though it is not a sorrow born of despair. The principle of romantic love is so central in his Mu’allaqah that he even defines the purpose of composing it as Dārat Juljul. Separation from the beloved causes him to merge with the nature of his surroundings, using it to express his inner grief and melancholy. All of this is realized through the poet’s power of imagination.

The depiction of nature in Mu'allaqah of Imru al-Qays is romantic rather than a mere portrayal of living nature. The dominant principles in his expression are clarity, transparency, and vivid imagery, so much so that his images can easily be rendered as illustrations. His imagery, achieved through attention to detail, is often surprising. Imru al-Qays speaks boldly and romantically in his confessions of seeking pleasure and intimacy with his beloved. He gives particular attention to the physical and bodily attributes of his beloved, such as her face, waist, hair, fingers, legs, clothing, and so forth.

Imru al-Qays is an emotional poet who shuns reason; when the counsel of friends does not align with his thinking, he rejects their pleas to abandon love. In his Mu’allaqah, innovation is deeply tied to precise descriptions of details. He speaks unabashedly about explicit and unveiled romantic matters, in a boldness akin to the confessions of great writers. In the heated realm of love, reason becomes obedient to him, so long as it satisfies his heart’s desires.

His Mu'allaqah begins with lyrical expression and continues with various descriptions of nature. In the verses dominated by the lyrical atmosphere, only two pronouns exist: the first-person singular pronoun representing the poet, and the feminine third-person absent pronoun representing his beloved. His romantic boldness and candid exchange of emotions infuse the lyrical atmosphere with fervor. As Zawzani, the commentator of the Mu'allaqah, states, his poetry intoxicates you without ever offering you wine to drink. The creation of intense situations and individualistic romantic decisions turns Imru al-Qays’ poetry into a vivid canvas where artistic imagery is vibrant, dynamic, and capable of rivaling the works of the greatest poets of individualistic Romanticism.

 

 

تجلّی اصول مکتب رمانتیسم در معلقه‌ی امرؤالقیس شاعر جاهلی

رضا رضایی[1]

سارا نظام‌دوست[2]

تاریخ دریافت: 18/12/1402                                                  تاریخ پذیرش: 24/4/1403

چکیده

در مورد شکل‌گیری مکتب رمانتیسم برای اولین­بار این نظریه وجود دارد که در اواخر قرن هجدهم میلادی در انگلستان شکل گرفت. از برجسته‌ترین اصول مکتب رمانتیسم می‌‌توان به فردیت، هیجان و احساسات، کشف و شهود، آزادی، توجّه به طبیعت بشری، حزن و اندیشه و... اشاره کرد. وصف اطلال و دمن و آثار منزل معشوق و گریستن بر آن، وصف ماجراهای عاشقانه‌ی شاعر در روز «داره‌ی جُلجُل»، وصف طبیعت و... از نمودهای اصول مکتب رمانتیسم در معلقه‌ی امرؤالقیس است. او شاعری است که عمیق‌ترین مفاهیم رمانتیک را در معلقه به تصویر کشیده و حتی گاهی در برخی لطایف تصویری، از برترین شاعران رمانتیک هم برجسته‌تر است. هدف این پژوهش، تطبیق اصول مکتب رمانتیسم در معلقه‌ی امرؤالقیس است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد هرچند امرؤالقیس از شاعران کلاسیک دوره‌ی جاهلی عرب است، اما رگه‌های مکتب رمانتیسم و مهم‌ترین اصول آن ازجمله اصل گریز و سیاحت، اعترافات در لذت‌جویی، عشق‌ورزی، گریز از عقل و عدم تقید به قواعد مرسوم، طبیعت‌گرایی، تخیّل و فردیت‌گرایی در معلقه‌ی او مشهود است. همچنین از دو شاخه‌ی رمانتیک فردی و اجتماعی، تنها رمانتیک فردی و اصول آن در معلقه‌اش نمود داشته و رمانتیک اجتماعی جایگاهی ندارد.

کلیدواژه‌‌ها: مکتب رمانتیسم، شعر جاهلی، فردیت‌گرایی، معلقه‌ی امرؤالقیس.

 

 

 

1- مقدّمه

در مورد شکل‌گیری مکتب رمانتیسم برای اولین بار، این نظریه وجود دارد که در اواخر قرن هجدهم میلادی در انگلستان آغاز شد و سپس در آلمان و بعد در فرانسه به تکامل رسید. «برای نخستین بار شاتوبریان^[3] آثار شاعران انگلیسی و مادام دواستال^[4] آثار شعرای آلمانی را به فرانسه ترجمه کردند.» (سیدحسینی، 1387: 176)؛ محققان عقیده دارند که ظهور مکتب رمانتیسم پدیده‌ای تک بعدی و خالصاً غربی نیست. بروز این مکتب تا حد زیادی نتیجه‌ی تأثیر مستقیم ادبیات شرقی بر اندیشه‌ی غربیان است. (ثروت، 1395: ۷۲)؛ ناقدان عرب به تقلید صِرف از ناقدان غربی معتقدند رمانتیسم به دنبال انقلاب صنعتی در اروپا رخ داده است و حال آنکه شعر طبیعت شاعران عرب و دلالت‌های نمادین و رمانتیک شاعران عرب را در عصر جاهلی نادیده گرفته‌اند. (ضیف، 1984: 17-16؛ علی، بی‌تا: 77)؛ وارتون[5] مؤلف کتاب تاریخ شعر انگلستان (چاپ۱۷۷۰ م.) عقیده دارد که جنبش رمانتیسم بی‌گمان محصولی کاملاً عربی است. البته گیپ[6] در تبیین قصه‌های شرقی بر شیوه‌ی اندیشه در سده‌ی هجدهم سخن وارتون را مبالغه‌آمیز می‌داند. به هرحال، او منکر وجود تأثیر عمیق عربی نیست، بلکه اختلاف بین این دو تنها در میزان اثرگذاری است. (طه ندا،۱۳9۳: ۲۸۲)؛ به نظر شمیسا مکتب رمانتیسم، پرچم‌دار تفکر اومانیستی است و [منِ فردی] به صورت آزادانه در این نوع از ادبیات مطرح می‌شود؛ به‌گونه‌ای که در آثار مکتب رمانتیسم، انسان برخوردارشده از مواهب اومانیسم، جهان درون و بیرون را به اختیار خود گزارش می‌کند. (شمیسا، 1398: 64)؛ رمانتیسم، نوعی گرایش تخیّلی است که در نهادِ هر انسانی وجود دارد و به جنبه‌ی عواطف و احساسات مربوط می‌شود؛ مختص زمان و مکان خاصی نیست و شعر اکثر شاعران با آن همخوانی دارد. تحقیق حاضر در پی تطبیق اصول مکتب رمانتیسم با اشعار معلقه‌ی امرؤالقیس، شاعر جاهلی عرب است. «از نظر مضمون و محتوا، شاعران رمانتیک با حاکم کردن احساس درونی (پناه بردن به طبیعت و پیوستن به وجدان انسانی) بر شعر خویش، از حاکمیّت عقل در آفرینش اثر هنری کاستند و شعر خود را از عاطفه‌ی آمیخته با احساس اندوه، تلخی و نوعی دلتنگی که گاهی به نومیدی می­انجامید، برخوردار ساختند.» (هیکل، 1994: 170)؛ و از همین­جاست که موضوع قابل بحث در تحقیق حاضر، اهمیّت خود را نشان می‌دهد که بتوان اصول مکتب رمانتیسم را در آن باز جُست. تردیدی نیست که امرؤالقیس در زمره‌ی معتبرترین شاعران کلاسیک عربی قرار دارد. او در زمره‌ی شاعران صاحب سبک و مورد تقلید بسیاری از شاعران معاصر و شاعران دیگر در روزگار پس از خود است. درو‌ن‌مایه‌های شعری او به حد اعجاب‌آوری زیبا، عمیق، جذاب، قابل بحث و مناقشه است. وجود این ویژگی‌ها سبب می‌شود تا بتوان در مورد سبک شعری و گونه‌ی زبانی او مفاهیم دیگری را هم اطلاق کرد؛ اگرچه که این مفاهیم در نقد ادبی معاصر بروز و تجلّی واضح‌تری یافته‌اند. براین‌اساس و بر پایه‌ی احساسات درون‌گرایانه‌ی رمانتیست‌ها می‌‌توان گفت که شعر امرؤالقیس مشتمل بر احساسات رمانتیکی، آن هم به صورت پررنگ، واضح و شفاف است. اگر به این شاعر کلاسیک جاهلی از زاویه‌ای دیگر مثلاً رمانتیک بودن وی نگریسته شود، مشخص می‌شود که اثر هنری او یا معلقه‌اش با صرف‌نظر از حیطه‌ی زمانی به واسطه‌ی ابتکارات خاص خود، قابلیت تحلیل و بحث از جنبه‌های دیگر هنری همچون رمانتیسم را نیز دارا است.

 1- 1- بیان مسأله

یکی از مفاهیم قابل­اطلاق بر شعر امرؤالقیس کِندی، مفهوم رمانتیک است. در شعر امرؤالقیس لطایف و ریزه‌‌کاری‌هایی وجود دارد که شعرش را در معرض داوری‌های مختلف ناقدان قرار داده است. شعر او مظهر ادبیات کلاسیک عرب با تمام جلوه‌هایش است. از طرفی دیگر عمیق‌ترین مفاهیم رمانتیک در شعر او به دقیق‌ترین وجه به تصویر کشیده شده است؛ به‌عنوان‌مثال، اوج شگفت‌انگیزی، جسارت، پراحساس و عمیق بودن، مطنطن و رنگارنگ بودن، جذاب و از خودگذشته بودن را در بسیاری از ابیات او می‌‌توان دید. موضوع مورد بحث این مقاله، تحلیل ابعادی است که وجود آن‌ها شعر امرؤالقیس را تا حد یک اثر فانتزی و رمانتیک برکشیده و بر آن است تا به پرسش‌های زیر پاسخ دهد:

1- 2- پرسش‌های پژوهش

الف- چه مؤلفه‌هایی از مکتب ادبی رمانتیسم پیوند با ادب قدیم عربی را میّسر و ممکن می­سازد؟

ب- وجود چه ویژگی‌های مفهومی و سبکی در معلقه‌ی امرؤالقیس، به آن قابلیّت تحلیل از زاویه‌ی مکتب ادبی رمانتیسم را داده است؟

ج- بارزترین اصول مکتب رمانتیسم که در معلقه‌ی امرؤالقیس قابل تحلیل و اثبات است، چه می‌باشد؟

د- تحلیل ابیات وجود چه نوعی از رمانتیسم را در شعر امرؤالقیس تأیید می‌کند؟

1- 3- روش پژوهش

این مقاله بر مبنای روش توصیفی-تحلیلی با رویکرد مطالعات کتابخانه‌ای و هدف تطبیق اصول مکتب رمانتیسم در معلقه‌ی امرؤالقیس، شاعر جاهلی است.

1- 4- پیشینه‌ی پژوهش

-محسنی‌نیا و حجت (1387) در مقاله‌ی «طبیعت و عناصر آن در شعر امرؤالقیس» تلاش کرده­اند که طبیعت را در شعر امرؤالقیس شاعری که برای اولین بار با استفاده از اجزای طبیعت، تشبیهات حسی زیبایی را آفریده، به تصویر بکشند.

- نظری و همکاران (1397) در مقاله‌ی«جلوه‌های مکتب رمانتیسم در ادب معاصر عربی و فارسی» (مطالعه‌ی موردپژوهش: شعر علی محمود طه و محمدحسین شهریار) نشان داده­اند که دو شاعر در بیان حسرت و اندوه رمانتیکی به بیان جلوه­های رمانتیکی؛ همچون وطن‌دوستی، احساس غم و تنهایی، طبیعت‌گرایی، انعکاس ناامیدی‌ها، شکایت از روزگار، عشق و یاد معشوق و... وجوه مشترکی دارند.

- کتاب الرمزیه‌ی و الرومانسیه‌ی فی­الشعرالعربی من امرؤالقیس الی أبی­القاسم­الشابی تألیف علی (بی‌تا)، حاوی مطالبی از برخی متون قدیمی است که دربردانده‌ی نشانه­های نمادین، اسطوره­ای و رمانتیک است و توسط نویسنده تحلیل شده و چگونگی تأثیرگذاری این نشانه­ها در ادبیات عربی و دوره­های بعد بیان شده است. نویسنده‌ی کتاب معتقد است شعر امرؤالقیس سرشار از اشارات نمادین و مفاهیم اساطیری و متّصف به گرایش رمانتیک قوی است.

در کتاب ذکرشده هرچند به رمانتیکی بودن شعر امرؤالقیس اشاره شده، اما جلوه‌های آن در اشعار وی بیان نشده است. همچنین در مقالات ذکرشده، پژوهش مستقلی در زمینه‌ی تطبیق اصول مکتب رمانتیسم با شعر جاهلی عرب و مخصوصاً اشعار امرؤالقیس و معلقه‌ی وی انجام نشده؛ بنابراین موضوع مقاله حاضر که در نوع خود جدید است، خلأ موجود را جبران می‌کند.

2- چارچوب مفهومی

با اندکی تأمل در اصول مکتب رمانتیسم چنین استنباط می‌شود که هرچند ظاهراً به لحاظ زمانی، بعد از مکتب کلاسیک قرار می‌گیرد، اما به جرأت می‌‌توان گفت که به لحاظ فکری و معنوی، قبل از تمام مکاتب ادبی وجود داشته و شعر بسیاری از شاعران به‌طور خودآگاه و یا ناخودآگاه، تحت‌تأثیر آن بوده است که این تأثیر و بازتاب رمانتیسم را به عینه می‌‌توان در آثار آنان به وضوح مشاهده کرد. برای مکتب رمانتیسم، اصولی را برشمرده‌اند که اینک به تشریح آن‌ها می‌پردازیم.

2-1- رمانتیسم؛ اصول و درون‌مایه‌ها‌

هنگامی که سخن از رمانتیسم به میان می‌آید، اولین چیزی که به ذهن متبادر می‌گردد، عواطف و احساسات و تخیّل‌گرایی است که مشخصه‌ی بارز مکتب رمانتیسم بوده و مکتب رمانتیسم با آن، شناخته و برجسته می‌شود. استاندال، نویسنده‌ی سبک رئالیسم در فرانسه قرن نوزدهم، معتقد است اصطلاح رمانتیک بی‌هیچ پیچیدگی و ابهامی به سادگی معادل مدرن یا معاصر است؛ ازهمین­روست که او در کتاب راسین و شکسپیر اظهار می‌دارد که تمامی نویسندگان بزرگ در روزگار خود رمانتیک بوده‌اند. (فورست، 1392: 20)؛ چرایی این اظهارنظر نهفته در تعریف‌های متعددی است که از رمانتیسم ارائه شده است. هرکس که درصدد ارائه‌ی تعریفی از رمانتیسم برآید، به کاری مخاطره‌آمیز دست زده که بسیاری از کسان را ناکام گذاشته است. لیلیان فورست در ذکر تعاریف رمانتیسم به هشدار فوق از ای. بی. بورگام در باب تعاریف رمانتیسم اشاره کرده و می‌گوید این هشدارها منتقدان را از کوشش‌های مداوم برای رسیدن به نوعی تعریف از رمانتیسم باز نداشته است. همین عامل باعث شده تا تعاریف رمانتیسم لشکر انبوهی را تشکیل دهد که تعدادشان تقریباً با شمار کسانی که درباره‌ی این موضوع مطلبی را به قلم آورده‌اند، برابری کند. (همان: 11)

بارزون در فصل دهم کتاب کلاسیک، رمانتیک، مدرن با ارائه‌ی نمونه‌های کاربرد امروزین کلمه‌ی رمانتیسم، واژگانی را نقل می‌کند که در خلال آن‌ها واژه‌ی رمانتیک مترادف با این صفات به کار رفته است: «جذّاب، از خود گذشته، پرشور، آراسته، غیر واقعی، واقع‌بینانه، نامعقول، ماده‌گرایانه، عبث، قهرمانانه، اسرارآمیز و پراحساس، عمیق و غمگین، برجسته، محافظه‌کارانه، مطنطن، رنگارنگ و شگفت‌انگیز، احساساتی، وهم‌آلود و خیالاتی.» (فورست، 1392: 12)؛ بنابراین می‌‌توان گفت که واژه‌ی رمانتیسم با احساس و تخیّل شاعر گره خورده است. ازجمله پرچم‌داران مکتب رمانتیسم افرادی چون «ویکتور هوگو، ژان ژاک روسو، مادام دواستال، کارل ویلهلم فریدریش شلگل، شاتوبریان، لامارتین، الکساندر سِرگِیویچ پوشکین و ادگار آلن‌پو قابل ذکرند.» (سیدحسینی، 1387: 162)

اگر بخواهیم هنگام معرفی مکتب رمانتیسم، قواعد و اصول ثابتی برای آن بیان کنیم، مسلماً دچار اشکال خواهیم شد؛ زیرا رمانتیسم برخلاف کلاسیسیم، مکتب بسیار پیچیده و آشفته­ای است. رمانتیک‌ها اغلب درباره‌ی مکتب خود، آرای متفاوت و بعضاً مغایری دارند و اصولی که آن‌ها را با هم پیوند می‌دهد، نامفهوم و اغلب متضاد است. (سیدحسینی، 1387: 178)؛ براین­اساس، برجسته­ترین اصولی که رمانتیست‌ها بدان معتقدند عبارت­اند از؛ «اصل آزادی، اصل شخصیّت (فردیت)، اصل هیجان و احساسات، اصل گریز و سیاحت، اصل مکاشفه و شهود و اصل افسون سخن.» (همان: 182-179)؛ اصل عشق­ورزی، اصل گریز از عقل، اصل طبیعت‌گرایی، اصل تخیّل‌ورزی و... را نیز می‌‌توان جزو اصول رمانتیک­ها محسوب کرد.

درون‌مایه‌ی اصلی شعر رمانتیکی عبارت است از؛ اندوه و شوق مبهم، تمایل به معصومیّت دوران کودکی، آرزوهای دست‌نیافتنی، عواطف متافیزیکی، حیرت و رازهای نهان و چیزهای ناشناخته‌ی دیگر از این نوع، خواه در درون شاعر و خواه در مظاهر پیچیده­ی طبیعت باشد. (سلیمی و حسین‌رضا، 1390: 6)؛ براین‌اساس، ویژگی‌های اصلی اشعار رمانتیک را می‌‌توان چنین برشمرد که: «جریان پرشور عواطف، صحنه­ها و موقعیت­های مبهم و اسرارآمیز، طرز بیان آراسته و پرجلوه و اندوه و افسردگی نهادین، ویژگی‌هایی است که آشکارا از نشانه‌های نوشته‌های رمانتیک به حساب می‌آید.» (فورست، 1392: 51)؛ در بحث اصلی، مهم‌ترین اصول مکتب رمانتیسم را که در اشعار معلقه‌ی امرؤالقیس بازتاب داشته، بررسی می‌شود.

2-2- امرؤالقیس و معلقات سبع

امرؤالقیس، ملک‌زاده‌ی یمنی‌الأصل فرزند حُجر بن­‌الحارث‌ الکندی امیر بنی‌اسد بود که برخلاف قاعده‌ی مألوف به جای آنکه طریق مُلک بپیماید و شیوه‌ی حکومت بیاموزد، برخلاف میل پدر به شعر، عیش، عشرت، شراب و شکار با همسالان نااهل پرداخت تا آن که پدر او را طرد کرد. پاسخ به خواهش‌های دل و اشتغال به لذت‌های سیری‌ناپذیر حتی در لحظه‌ای که خبر کشته شدن پدرش را به دست قبیله‌ی بنی‌اسد به او رساندند، فراموش نکرد. در مورد شخصیّت احساسی، عاطفی و وجدانی او گفته شده است: «امرؤالقیس قدیمی‌ترین شاعری است که شعرش تماماً به دست ما رسیده است، او شاعری است احساساتی که منتقدان او را در میان شاعران پیش از اسلام و بر همه‌ی شاعرانی که پس از او آمدند، ارجح دانسته­اند. استدلال آن‌ها به این است که او اولین کسی بود که در خرابه­ها توقف کرد و اولین کسی بود که زن را به آهو و اسب­ را به عقاب تشبیه کرد. او اولین کسی بود که شب و اسب و شکار را توصیف کرد، دیگر آن که دامنه خیالش وسیع بود.» (فروخ، 1984: 117)؛ این جمله‌ی معروف او «پدرم در کودکی مرا ضایع گذاشت و در بزرگی خون‌خواهی‌اش را بر گردنم بار کرد؛ امروز هشیاری نخواهیم و از فردا مستی نیست. امروز باده در کار است و فردا روز کار است.» (ذکاوتی قراگزلو، 1364: 262)؛ «ضَیّعنی أبی صَغیراً و حَمّلنی دمه کبیراً، لا صَحوالیومَ و لا سُکر غداً، الیوم خَمر و غداَ الأمر.ُ» (ضیف، 1364: 262)؛ اوج احساساتی بودن امرؤالقیس را در عین خوش­مشربی نشان می­دهد؛ بدین ترتیب که در جدال عقل و عاطفه، کفه‌ی تصمیم او به ترجیح عاطفه بر عقل می‌انجامد؛ لذا شاعر آن روز را به خوشی اختصاص می‌دهد و اقدام و عمل را به فردا وامی‌گذارد. امرؤالقیس پس از کشته شدن پدر، درصدد خون­خواهی او قیام می‌کند تا حکومت ازدست‌رفته را بازستاند و جنگ­هایی به راه می­اندازد، اما سرانجام شکست می­خورد و به ملک روم پناهنده می‌شود و بعد از مدتی در آنکارا به واسطه‌ی مرض آبله درمی­گذرد. (ترجانی­زاده، 1382: 15)

معلقه‌ی امرؤالقیس یکی از قصاید شیوای ادب عربی است که در روزگار خود مورد اعجاب و پسند قریب به اتفاق شاعران قرار گرفت. دلیل این اعجاب نه آن بود که نکته‌ای را بهتر از دیگران گفته است، بلکه دلیل آن بود که او نکته‌ای را گفته بود که بر ذهن دیگران نگذشته و تصویری ساخته بود که علیرغم تندذهنی و حدّت فکری، همتایان شاعرش به خیالشان نیامده بود. موضوعات مربوط به توصیف اطلال و دمن، یادآوری ایام وصال و منزل معشوقه­، برخاسته از عمق وجود و سرشار از احساس عاشقانه‌ی اوست که  جلوه‌ی اصول رمانتیک را در شعر وی تداعی می‌کند.

 

3- تحلیل داده‌ها: بازتاب اصول مکتب رمانتیسم در معلقه‌ی امرؤالقیس

یکی از شاعران کلاسیک دوره‌ی جاهلی عرب که در اوج احساسات، معلقه‌ی خود را سروده است، امرؤالقیس کِندی است که با توجّه به رفتار و خصوصیات شخصی و اخلاقی وی می‌‌توان رگه‌های رمانتیسم معاصر را در آن یافت؛ بنابراین اصول مکتب رمانتیسم را در معلقه‌ی 81  بیتی او مورد تحلیل قرار می‌دهیم.

3-1- اصل گریز و سیاحت

یکی از اصول مکتب رمانتیسم، اصل گریز و سیاحت است که بر «آزردگی از محیط و زمان موجود و فرار به سوی فضاها و یا زمان‌های دیگر، دعوت به سفرتاریخی یا جغرافیایی، سفر واقعی یا بر روی بال‌های خیال.» (ثروت،1395: 96)؛ تأکید می‌کند و به‌طورکلی مشخصه‌ی بارز رمانتیک­هاست که در حال گریز هستند؛ «حال این گریز یا به گذشته است یا به آینده؛ گریز به گذشته تنها یک شکل غیرواقعیت و وهم­گرایی رمانتیک است. گریز به آینده به ناکجاآباد نیز وجود دارد.» (هاوزر، 1361: 198)؛ اگر این اصل گریز و سیاحت، به گذشته و دوران کودکی و یاد آن ایام باشد، نوستالژی نامیده می‌شود. نوستالژی از نظر پژوهشگران به معنای «میل بازگشت به خانه و کاشانه و غم غربت، دوری، درد جدایی، احساس غربت، غم غربت، حسرت گذشته، آرزوی گذشته.» (آریان­پور، 1380: 4/ 3539)؛ آمده است.

 مطلع معلقه‌ی امرؤالقیس نه تنها اعجاب مخاطبان و ناقدان را برانگیخت، بلکه برای مدت طولانی مورد تقلید آن‌ها قرار گرفت. می‌‌توان گفت که رمانتیک‌ترین بیت امرؤالقیس، همین بیت نخستین یعنی «قِـفا نَبکِ مِن ذکـری حـبیبٍ و مَـنزَلِ/ بِسِقطِ اللّـوی بَـینَ الـدَّخولِ فَحَومَلِ» است. در معلقه‌ی امرؤالقیس، اصل گریز و سیاحت بسیار برجسته است؛ بیت آغازین آن، گریز به گذشته است و با اصول رمانتیک­ها همخوانی دارد: «شاعر در این تک‌بیت هم خودش ایستاده و هم دیگران را به توقف واداشته، هم گریه کرده و هم گریه‌ی دیگران را خواسته، هم معشوق و هم منزل معشوق را یاد کرده است.» (بهروز، 1359: 45)؛ شاعر در حسرت یار سفرکرده‌ی خود، چنان از سوز دل می‌سُراید که هر خواننده‌ای را تحت­تأثیر قرار می‌دهد:

قِـفانَبکِ مِن ذکری حبیبٍ و مَـنزَلِ

بِسِقطِ اللّوی بَـینَ الدَّخولِ فَحَومَلِ                                 (آیتی، 1390: 19)

ترجمه: هم‌سفران! لحظه‌ای درنگ کنید تا به یاد یار سفرکرده و سرمنزل او در ریگستان میان «دَخول» و «حَوَمل» و «توُضِح» و «مِقراه‌ی»^[7] بگرییم. (همان: 13)

کَأنّی غَداه‌ البَینِ یَومَ تَحمّلوا

لَدی سَمُراتِ الحَیّ ناقِفُ حَنظَلِ                                 (آیتی، 1390: 19)

ترجمه: صبح روز وداع وقتی‌که بار بر اشتران نهادند و عزم سفر کردند، من کنار بوته‌های مغیلانی که جلو خیمه‌ها روییده بود، چنان اشک می‌ریختم که گویی آن مرد حنظل‌شکن بودم. (همان: 13)

اصل گریز و سیاحت به گذشته (نوستالژی) در شاعر رمانتیک، احساس پررنگی است؛ آن­هم به سبب حس خوشایندی است که شاعر از مرور خاطراتش، به آن دست می­یابد. امرؤالقیس نیز در وصف اطلال به زیارت معشوق آمده، اما می­بیند که قبیله‌ی معشوق ترک دیار کرده­اند؛ بنابراین در برابر ویرانه‌ی منزل معشوق می­ایستد و به وصف محل چادر می‌‌پردازد. ذکر جزئیات، در بیان شاعر قابل اعتنا است.

فتُوضِحَ فالمِقراهِ لم یَعفُ رَسمُها تَری بَعَرَ الأرآمِ فی عَرَصـاتِها

لما نَسَجَتها مِن جَنوبٍ و شَمالٍ و قـیعانِها کـأنَّـهُ حَـبُّ فُـلفُـلِ                                (آیتی، 1390: 19)

ترجمه: روزگاران گذشت و هنوز وزش بادهای جنوب و شمال، آثار خیمه‌ها و خاکستر اجاق‌هایشان را نزدوده است. هنوز پشکل‌های آهوان سپید را در پیشگاه خانه‌ها چونان دانه‌های فلفل می‌بینی. (همان: 13)؛ تصویر بکر از مشبه و مشبه‌به‌ در بیت دوم همراه با رعایت دقیق شکل، حجم، رنگ، فضا و مخصوصاً عدم تغیّر وضع علی‌رغم وزش بادهای مخالف، به گونه‌ای است که مخاطب را با تمام احساسش به رؤیت آن منظره‌ی بدیع منتقل می‌کند. پویایی و بالندگی از ویژگی‌های تصاویر رمانتیک است. «تصویر گرچه از عناصر زنده و روینده‌ی طبیعت مایه می‌گیرد، اما به نظم طبیعی اشیا تعلّق ندارد، بلکه متعلّق به پیکره‌ی زنده و جاندار شعر است. تصویر رمانیک نمی‌تواند ایستا و راکد باشد؛ زیرا شعر رمانتیک، شعر طبیعتِ زنده و پویاست. شاعری که با طبیعت زیسته و با آن همجوش و و همسو شده، شعرش مثل طبیعت زنده و پویا است.» (فتوحی رودمعجنی، 1389: 135)؛ پویایی تصویر ابیات آغازین معلقه‌ی امرؤالقیس چنان است که گویا مخاطب، زمان را در نوردیده و به تماشای گذشته نشسته است؛ گذشته‌ای که جریان باد هم قدرت بر هم زدن آرامش و سکون آنجا را نداشته است.

 

3-2- اصل توجّه به احساسات

احساسات و هیجان­های روحی و عاطفی که گاه به شکل غم و اندوه و گاه شادی و سرور و... خود را نشان می­دهد، یکی دیگر از اصول مکتب رمانتیسم است. باید دانست که «احساس­گرایی رمانتیست­ها در ارتباط با تأکید بر اصالت عقل در مکاتب فکری آن عصر معنا پیدا می‌کند.» (کیانی­بارفروشی، 1399: 176)؛ رمانتیسم­ها معتقدند در کنار عقل و طبیعت، دل و احساس نیز عالم دیگر و ضروریاتی دیگر دارد. در روح آدمی، احساس بیش از اندیشه نفوذ دارد و آرزو بیش از حقیقت مؤثر است؛ از این رو باید احساسات و هوس­های روح را مورد بحث قرار داد. (سیدحسینی، 1387: 181-180)‌؛ از بن­مایه‌های عمده‌ی شعر امرؤالقیس، پیرنگ اندوهی است که بخشی از اشعار معلقه را به خود اختصاص داده است و این اشعار به‌ خوبی گویای ویژگی شعر رمانتیک است؛ چنانکه «اندوه و افسردگی نهادین، از ویژگی‌های آشکار نوشته‌های رمانتیک به حساب می‌آید.» (فورست، 1392: 51)؛ در اشعار امرؤالقیس، احساس بر عقل غلبه دارد و هیجاناتش اغلب، رنگ اندوه به خود گرفته است:

وُقوفاً بها صَحبی علیٌ مَطِیَّهُم      و إنَّ شِـــفائی عَـبرَه‌ی مُـهراقَه‌

یَقولونَ: لاتَهلِک أسیَّ و تَجَمّلِ فَهَل عندَ رَسمٍ دارِسٍ مِن مُـعَوَّلِ                                (آیتی، 1390: 19)

ترجمه: یاران من با اشتران خود، مرا در میان گرفتند و گفتند: خود را از اندوه هلاک مکن! شکیبا باش! داروی درد من، اشک‌های ریزان من است، اما بر بازمانده‌ی خرگاهِ ویرانِ دلدار گریستن، کدام درد را آرام می‌بخشد؟ (همان: 13)

درد و رنج­ها، احساس غم و تنهایی همواره روح شاعران رمانتیک را آزار داده است و نشانه‌های این غم و تنهایی را می‌‌توان در لابه­لای شعر آنان دید که این احساس غربت، نتیجه‌ی ناکامی­ها و نامرادی‌های شاعر بوده که گاه به اقتضای دوری از معشوق، دوری از وطن، اوضاع نابسامان محیط و ... به وی دست می­دهد. همراهان امرؤالقیس مقید به عقل هستند و صبر را شاخصه‌ی شکوه و متانت می‌پندارند، –آن گونه که کلاسیک‌ها بدان معتقدند- لذا از او می‌خواهند به حکم عقل عمل کرده و از گریه و لابه پرهیز کند. پاسخ امرؤالقیس منبعث از دریافتی وجدانی و شهودی است. بر اساس این دریافت، مواجهه‌ی عقلانی در برخی مسائل شدت تأثیر راه‌حل‌های عاطفی را نخواهد داشت. در پندار شاعر، اشک، دوایی مؤثر بر آلام روحی اوست؛ طبابتی که عقل و صبر در ازای آن نارسا و قاصرند.

از جمله رفتارهای لاابالی‌گرانه‌ی رمانتیک و احساسی دیگر این شاعر رفتاری است که در سبب سرودن معلقه از شاعر سر زده است. «او در تعقیب جماعتی از دختران قبیله که به جهت آوردن آب، تنی هم به آب زدند، مخفیانه وارد می‌شود و اقدام به جمع‌آوری لباس‌های آن‌ها می‌کند و تأکید می‌کند که لباس‌هایشان را پس نخواهد داد، مگر آنکه  خود یکان یکان به نزد او بیایند و لباس خود را پس بگیرند.» (زوزنی،1990: 11)؛ این برکه به «داره‌ی جُلجُل» معروف و منشأ سُرایش معلقه گشته است: «در آن روز، دخترعمویش به نام عُنیزه با جمعی از دختران به آن محل آمده بود و امرؤالقیس که سخت عاشق وی بود، ناقه‌ی خویش را برای وی و همراهانش ذبح می‌کند؛ ازآن‌پس این قصیده را سرود.» (الفاخوری، 1378: 59)؛ بر همین اساس، شاعر خود در معلقه می‌گوید:

ألا ربّ یومٍ  لکَ منهن صالحٍ          و یومَ عقرتُ للعذاری مطیّتی فـظلَّ الـعَذاری یَـرتمینَ بِلَحـمِها

و لاسیّما یومٌ بداره‌ی جُلجُلِ فیا عجبا من کورها المُتَحَمّلِ و شَحمٍ کـهُدّابِ الـدّمَقسِ المـُفَتَّلِ                                (آیتی، 1390: 19)

ترجمه: در کنار آنان چه روزهای خوشی را گذرانیدی، به‌خصوص آن روز که به دارَه‌ی جُلجُل بودی. و آن روز که برای دختران اشترم را کشتم. ای شگفتا که دختران، بارِ آن ناقه را بر پشت اشتران خویش نهادند و آنان خنده‌کنان، گوشت و پیه آن را که چون رشته‌های تافته‌ی ابریشم سفید بود، به جانب یکدیگر می‌انداختند.

و یومَ دخلتُ الخِدرَ خِدرَ عُـنَیزَه‌     فقُلتُ لها: سیری و أرخِی زِمامَـهُ

فقالت: لکَ الـوَیلاتُ إنّکَ مُرجِلی و لا تُبعِدیـنی من جَـناکِ الـمُعَلَّلِ                                  (آیتی، 1390: 19)

ترجمه: و آن روز که خود را به کجاوه‌ی عُنَیزَه انداختم و او مضطربانه گفت: وای بر تو، مرا پیاده خواهی گذاشت. و من گفتم: مهارش را سست کن و بگذار هر جا که خواهد برود و بِهل تا از گلبن جمالت همچنان بهره گیرم. (همان: 14-13)

این ابیات اوج رمانتیک است که بالاتر از آن وجود ندارد. (علی، بی­تا: 84)؛ تصویر فوق یکی از بدیع‌ترین تصاویری است که از هیجان، انفعال و خیال‌انگیزی‌های بکر، سرشار است و اوج احساسات شاعر را نشان می­دهد.

3-3- اصل اعترافات و گریز از عقل

 یکی از مشخصه‌های بارز رمانتیست‌ها آن است که به دور از هر گونه قید و بندی سخن خود را بر زبان جاری نمایند و چنین خصیصه‌ای اصل اعترافات شاعر و گریز از عقل را شکل می‌دهد. در این حالت است که «دل باید بی‌قیدوبند سخن بگوید و بی‌قیدوشرط فرمان براند ... شاعر رمانتیک با دلی که بی‌شک بر اثر عشق بدفرجامی شکسته است، با خویشتن خلوت می‌کند و غرق رؤیا می‌شود. ادبیات رمانتیک چنین قیافه‌ی قراردادی را تعمیم داده و توده‌ی مردم را با آن آشنا ساخته است.» (سیدحسینی، 1387: 181-180)؛ امرؤالقیس، شاعر جاهلی عرب، به وضوح در معلقه با ابراز احساسات و اعترافات قلبی خود نسبت به عشقش، صحنه‌های شگفت‌انگیزی را خلق کرده است. در اینجا اعترافات شاعر و عقل‌گریزی او آورده می‌شود.

3-3-1- اعترافات امرؤالقیس

نخستین اثر برجسته‌ای که در زمینه‌ی ادبیات اعترافی پدید آمده، اعترافات «ژان ژاک روسو»، نویسنده و اندیشمند فرانسوی (۱۷۱۲-۱۷۷۸م) است. (انوشه، 1376: 37)؛ نقش وی به عنوان یکی از پایه­گذاران رمانتیسم، نقشی است بسیار تأثیرگذار؛ و «اعترافات» او نوعی اتوبیوگرافی بر اساس مکتب رمانتیسم است. ژان ژاک روسو در ابتدای کتابش درباره‌ی اعترافات خود چنین می‌گوید: «کاری که من انجام می‌دهم، شاید بی‌سابقه باشد و کسی تا امروز از آن تقلید نکرده است. من در نوشتن این کتاب، قصد دارم قیافه‌ی حقیقی انسان را همان‌طور که هست، نشان دهم و آن انسان، خودم هستم. این نامه‌ی عمل من است.» (روسو، 1384: 4)؛ اعترافات سِنت آگوستین قدّیس نیز نمونه­ای دیگر از اعترافات است. این کتاب «در وهله‌ی نخست اقرار نگارنده است به گناهان و خطاهایش و در وهله‌ی دوم معرفت اوست به حقیقت و رحمت پروردگار و در وهله‌ی سوم؛ یعنی پس از رهایی از دام خطاها و دیدار حقیقت، قدیس آگوستین زبان به ستایش خداوند می‌گشاید و لطف او را سپاس می‌گوید. او از اقرار به گناه به سوی شهادت به ایمان و از آنجا به جانب اعتراف به جلال پروردگار ره می‌سپارد.» (قدیس، 1379: 42)

اعترافات که جایگاه مهمی در مکتب رمانتیسم دارد، در معلقه‌ی امرؤالقیس چشم­گیر است. امرؤالقیس در اعترافات خود، موضوعاتی را مطرح می‌کند که قابل­افشا نیست. جسارت او در این ابیات برجسته­ است. می‌‌توان گفت که معلقه‌ی وی نوعی اتوبیوگرافی نیز محسوب می‌شود. امرؤالقیس واقعیات عاشقانه‌اش را بی­پرده به تصویر می­کشد و «در اعترافات صریح و بی­پروای خویش همچون ژان ژاک روسو با صداقتی بی­نظیر، نقشی از نسل رمانتیک­گرایان را ارائه می­دهد.» (جواری و دفترچی، 1389: 9)؛ وصف عاشقانه‌ی گفت‌وگوهای شاعر با محبوبه‌اش و گاه ملامت بی‌باکانه‌ی معشوق، ذکر صریح دلدادگی، کامیابی‌ها و بی‌پروایی هولناک، اعتراف به لذت­جویی و کام­گرفتن از معشوق، شعر او را به صحنه‌ی ماجراجوییِ مخاطره‌آمیز بی‌سابقه‌ مبدل کرده است:

و یومَ دخلتُ الخِدرَ خِدرَ عُـنَیزَه‌ فقالَت: یَمینَ الله ما لَکَ حیلَه‌ تَقولُ و قـد مالَ الغَـبیظُ بنا مَـعاً:  فقُلتُ لها: سیری و أرخِی زِمامَـهُ فمثلک حُبلی قد طرقتُ و مرضعٍ إذا مَا بَکی مِن خَلفِها إنصرفتُ لَهُ

فقالت: لکَ الـوَیلاتُ إنّکَ مُرجِلی و ما إن أری عَنکَ الغَوایَه‌ تَنجَلی عَقَرتَ بَعیـری یا امرؤالقیس فـانزِلِ و لا تُبعِدیـنی من جَـناکِ الـمُعَلَّلِ فألهیتُها عَن ذی تَمائم مُحوِّلِ بِشَق و تَحتی شقُها لَم یُحوّلِ                            (آیتی، 1390: 20-19)

ترجمه: و آن روز که خود را به کجاوه‌ی عُنَیزَه انداختم و او مضطربانه گفت: وای بر تو، مرا پیاده خواهی گذاشت و چون مرا دید، گفت: به خدا سوگند، ندانم تو را چه چاره کنم که دیده‌ی عقل تو هیچ‌گاه بینا نخواهد شد و درحالی‌که کجاوه‌ی ما کج شده بود، گفت: امرؤالقیس پیاده شو، شترم را کشتی. و من گفتم: مهارش را سست کن و بگذار هر جا که خواهد برود و بگذار تا از گلبن جمالت همچنان بهره گیرم. به‌سان دیدار تو چه‌بسا شب‌هنگام به دیدار زنانی آبستن و شیرده رفته‌ام و زن شیرده را از کودک یک‌ساله‌اش که هنوز مهره‌های افسون­خوانان بر گردن داشت، بازداشته‌ام. چون کودک می‌گریست، با نیمی از پیکر خود به‌سوی او می‌خزید که نیم دیگرش را یارای گردیدن نبود. (همان: 13-15)

باید گفت که معلقه‌ی امرؤالقیس برگرفته از واقعیت حیات شاعر است. معلقه‌ی وی نوعی شرح حال و بیان وقایع عاشقانه‌ی صریح‌الذکری است که شعرش را از شعر سایر شعرای جاهلی متمایز کرده است. اعترافات، مشخصه‌ی اصلی ادبیات داستانی رمانتیک است که جلوه‌ی آن در شعر امرؤالقیس بارز است.

امرؤالقیس در معلقه‌ی خود همانند اعترافات شاعران در مکتب وقوع که «وقایع بین عاشق و معشوق و حالات آنان مبتنی بر واقعیت است.» (شمیسا، 1388: 258)؛ عشق حقیقی خود را به معشوق رویایی خویش ابراز می­نماید. رمانتیک بودن بیان وی در آن­ تصاویر کاملاً مشهود است:

فَجِئتُ و قـد نَضَّت لِنـَومٍ ثِـیابَـها خَرَجتُ بـها أمـشِی تَجُرُّ وَراءَنـا       فَلمّا أَجَزنا ساحَه‌ی الحَیَّ و انتَحی هَـصَرتُ بـفــَودَی رأسِـهـا فَـتَمایَـلَـت مُـهَـفـهَــفَه‌ بَــیـضاءُ غــیـرُ مُـفـاضَـه‌

لدی السِّتـرِ إلّا لِبـسَـه‌ی المُتَفَـضِّـلِ علـی أثَـرَینا ذَیــلَ مِـرطٍ مُرَحّـَلِ بنا بطنُ خَبـتٍ ذی حِـقافٍ عَقَنقَلِ علـیَّ هضیمَ الکـشحِ رَیّا المُخَلـخَلِ تـرائِـبُـها مَـصقـولَـه‌ کَــالسَّـجَنـجَلِ                  (آیتی، 1390: 20-19)

ترجمه: وقتی بر درِ پرده­سرایش رسیدم، جز جامه‌ی خواب، دیگر جامه‌ها از تن بیرون کرده بود. از خیمه بیرون آمدیم و او دامن پرنقش‌ونگار جامه‌ی خود را بر زمین می‌کشید تا جای پای ما را از روی ریگ‌ها محو گرداند. وقتی از میان قبیله گذشتیم و به مکان امنی در میان تپه‌های ریگ رسیدیم. او را به جانب خویش فروکشیدم و آن باریک­میان با آن ساق‌های فربه‌اش، روی بر من نهاد. میانی باریک، پوستی سفید، اندامی متناسب و سینه‌ای چون آینه درخشنده داشت. (همان: 16-14)

این ابیات، اوج اعتراف شاعر را به لذّت­جویی و کام گرفتن از معشوق و در توجّه به جنبه­های جسمانی معشوق نشان می­دهد؛ چه اینکه رویکرد شاعران رمانتیک در پرداختن به مضامین عاشقانه، معمولاً توجّه به مسائل نفسانی و ظاهری معشوق است.

3-3-2- اصل گریز از عقل

رمانتیسم­ها معتقدند در کنار عقل و طبیعت، دل و احساس نیز عالم دیگر و ضروریات دیگر دارد. در روح آدمی، احساس بیش از اندیشه نفوذ دارد و آرزو بیش از حقیقت مؤثر است؛ ازاین­رو باید احساسات و هوس­های روح را موردبحث قرار داد. (ر.ک: سیدحسینی، 1387: 181-180)؛ بالتبع، هنرمند رمانتیک نیز پیش از آنکه بر مبانی معقول و خردگرایی تکیه کند، به خواست‌های حسی و درونی و خردگریزی گرایش دارد. (ثروت،1395: 96)؛ و تنها در این صورت است که اصل گریز از عقل، معنا پیدا می‌کند.

ژرژ ساند در تعریف رمانتیسم، عاطفه را بیش از خرد و عقل، در ضدیّت با سر دانسته و نیلسون آن را تخیّلی در تقابل با عقل و واقعیت پنداشته است. کازامیان نیز رمانتیسم را تفوّق و غلبه‌ی مؤکد و پرشور حیات عاطفی می‌داند.کلاسیسم که نقطه‌ی مقابل رمانتیسم معرفی شده، عبارتست از؛ سلطه‌ی ذهن خودآگاه. (فورست، 1392: 15)؛ از تجلیّات بارز اصول رمانتیسم در شعر امرؤالقیس آنجاست که گاه از اصول عقل‌گرایی فاصله می­گیرد. هرچند اصل عقل­گرایی و عقل‌مداری کلاسیک در اشعارش دیده می‌شود، اما به دلیل عدم‌تقیّد به قواعد مرسوم، احساس و عاطفه بر عقل وی غالب می‌شود و این همان است که امرؤالقیس همتایانش را بدان موصوف کرده و خود از آن گریزان است. امرؤالقیس کسانی را که سخت مخالف  عشق او به معشوقه­اش بودند، کنار نهاده و پند آنها را به هیچ می­انگارد:

ألا رُبَّ خَصمٍ فیکِ ألوَی رَدَدتُهُ

نَصیحٍ علی تَعذالِهِ غیرَ مُؤتَلِ                                (آیتی، 1390: 21)

ترجمه: چه‌بسا مدعیان کینه‌توز با همه­‌ی ملامتگری‌شان در عشق تو، بی‌دریغ پندم دادند تا از این عشقم بازدارند و من دل از تو نبریدم. (همان: 16)

و گریز او از عقل، گاه از زبان معشوقه‌اش بیان می‌شود که:

فقالَت: یَمینَ الله ما لَکَ حیلَه‌ی

و ما إن أری عَنکَ الغَوایَه‌ی تَنجَلی                              (آیتی، 1390: 20)

ترجمه: و چون مرا دید، گفت: به خدا سوگند، ندانم تو را چه چاره کنم که دیده‌ی عقل تو هیچ‌گاه بینا نخواهد شد. (همان: 15)

امرؤالقیس گاه آشکارا، مخالفت با عقل را در اشعارش بیان می­نماید حتی اعتراف می‌کند کسانی که غرق در هوی و هوس بودند و بصیرتشان با آن پوشیده شده بود، به خود آمدند و دیده‌ی عقل آن­ها بینا گشته است، اما او همچنان گوش به فرمان دل است و هوای معشوق را دارد:

تَسَلَّت عَمایات الرّجالِ عَنِ الصِّبا

و لیسَ فؤادی عن هواکِ بِمُنسَلِ                                (آیتی، 1390: 20)

ترجمه: دیگران همه از سرمستی‌های جوانی به خود آمدند و راه خرد پیش گرفتند، ولی دل من از عشق تو دست بر نمی‌دارد. (همان 13)

3-4- اصل تخیّل‌ورزی و تصویرسازی‌های رمانتیک

عنصر خیال یکی از اصول مکتب رمانتیک­هاست. مسلماً اگر مقوله‌ی خیال از شعر گرفته شود، «جز سخنی ساده و عادی که از زبان همه‌کس قابل‌شنیدن است، چیزی باقی نمی­ماند.» (شفیعی کدکنی، 1387: 5)؛ قدرت تخیّل در شاعران رمانتیک بسیار بالاست. «رمانتیک­ها برای نبوغ ذاتی و استعداد و قدرت تخیّل، درون­گرایی و تکیه بر ضمیر ناخودآگاه و بیان احساسات و عواطف.» (شمیسا: 1398: 64)؛ اهمیت بسیاری قائل هستند و تفکر آن‌ها متکی به شور، ذوق، احساس و تخیّل است. «عقاید رمانتیک‌ها بیشتر مشتمل بر اعتقاد به نسبی بودن زیبایی و هنر، برتری احساسات و عواطف قلبی بر سایر قوای ذهنی، تأکید بر وحدت و همانندی شعر در نزد تمام ملل، اعتقاد به رابطه‌ی بین شعر و موسیقی، ضرورت رهایی از قید سنت­ها در ادب است.» (زرین­کوب، 1369: 428)

 از جمله جایگاه‌هایی که تخیّل رمانتیک در آن به وضوح دیده می‌شود، وصف طبیعت است. به اعتقاد برخی از محققان، از نخستین ویژگی‌های مکتب رمانتیسم، گرایش به طبیعت است. در بازگشت به طبیعت، بازیابی اصالت انسان مطرح می‌شود. (حسینی، 1396: 226)؛ موضوع اشعار رمانتیک‌ها اغلب طبیعت بوده است، اما در این اشعار طبیعت هدف نیست، بلکه انگیزه‌ای است که شاعر را به تفکر و اندیشه بازمی‌دارد. (داد، 1380: 245)؛ ماده‌ی هنر، طبیعت است و به قول کالریج از پیشگامان معاصر رمانتیسم، خیال صورت افکار را در طبیعت می­یابد و نبوغ شاعر آن­گاه متجلّی می‌شود که در فضای خارج از ذات خود زندگی کند. (برت، 1382: 80)؛ در معلقه‌ی امرؤالقیس، توجّه خاص به جزئیات و پردازش خیال در وصف طبیعت -که اکثراً غافلگیرکننده است- به طرز شگفت‌انگیزی خودنمایی می‌کند؛ به گونه­ای که وی را از شاعران مکتب رمانتیک هم، برجسته‌تر و توانمندتر نشان می­دهد. می‌‌توان گفت که نمونه‌ی عالی، شیوا و بدیع درک درون‌گرایانه از طبیعت و پیوند حالات و خصوصیات آن با حالات انسان در ابیاتی از معلقه‌ی امرؤالقیس تجلّی یافته است:

فقُلتُ لَهُ لما عَوی: إن شأننـا کِلانا إذا ما نالَ شـیئاً أفـاتَهُ

قَـلیـلُ الغِـنی إن کنـتَ لمـّا تَمَـــوُلِ و مَن یحترِث حَرثی و حَرثَک یهـزِلِ                                (آیتی، 1390: 21)

ترجمه: وقتی‌که گرگ زوزه کشید، من درنگ کردم و گفتم: ای گرگ! من و تو هر دو مسکین و فقیریم. هر دوی ما به طلب برخاسته‌ایم، ولی به چیزی دست نیافته‌ایم. هر دو چون چیزی بیابیم، بی‌درنگ از دست می‌دهیم و آن‌که معیشتی چون من و تو داشته باشد، پیوسته فقیر و ناتوان است. (همان: 16)

در این ابیات، همدلی و یکی­شدن انسان با طبیعت که از اصول اساسی رمانتیک‌هاست، دیده می‌شود: «خصوصاً در مواقعی که محیط طبیعی، شباهت تامّ و تمامی با حالات و وضعیت روح و ذهن فرد پیدا می‌کند.» (فورست، 1392: 53)؛ به گفته‌ی یکی از محققان «در حالت همدلی، «منِ شاعر» با شیء همراه و همدل می­شود، پیرامون آن می‌چرخد و حالت روحی خود را به شیء تسرّی می‌دهد. احساس هم­جوشی با طبیعت موجب می‌شود تا شاعر احساس و آگاهی خود را به شیء انتقال دهد.» (فتوحی رودمعجنی، 1389: 72-71)؛ در اینجاست که فرآیند یگانگی انسان با طبیعت رخ می­دهد: «در فرآیند یگانگی، شاعر میان خود و شیء، وحدت و یگانگی احساس می‌کند و اوصاف جسم و جان خویش را در شیء می‌بیند. داد و ستد میان شاعر و طبیعت و اشیا در این حالت بیش از دیگر حالات است و فرآیند تصویرسازی بر اساس داد و ستد میان انسان و اشیا صورت می‌گیرد.» (فتوحی رودمعجنی، 1389: 73)؛ این فرآیند همدلی و یگانگیِ شاعر با طبیعت در تصویر رمانتیکِ هم‌راز شدنِ وی با شب نیز دیده می‌شود؛ زمانی که دیرپایی و طولانی بودن شب، شاعر را رنجانده است. امرؤالقیس در وصف شب بیتی دارد که دلیل بر توقف زمان و به عبارت بهتر، توقف حرکت زمان است که ایستاست. این تصویر بی­نهایت بکر، رؤیایی، خیال انگیز و بدیع است:

وَ لیلٍ کَمَوجِ البحرِ أرخی سُدولَهُ فقُلـتُ لَـهُ لـمّا تَـمـَـطّی بـصُلـبِــهِ ألا أیّها الّـیلُ الطّویلُ ألا انـجَلـی فَیا لکَ مِن لَیـلٍ کأنّ نُـجومَهُ کأنّ الثُّریا عُلَّقَت فی مَصامِها

علیّ بأنواعِ الهُمُمِ لِیَبتَل و أردَفُ أعـجازاً و نـاءَ بِکَلکَلِ بصُبحٍ و ما الإصباحُ مُنکَ بأمثَلِ بِکُلِّ مُـغـارِ الفَتلِ شُدَّت بِـیَذبُـلُ بأمـراسِ کـتّانٍ الی صـُمِّ جَــندَلِ                                 (آیتی، 1390: 21)

ترجمه: چه‌بسا شبی چون امواج دریا سهمناک و دمان که دامن قیرگون خود بر سر من فروکشید و خواست تا صبرم بیازماید. و هنگامی‌که درازی‌اش از حد بگذشت و آغاز و انجامش را فاصله‌ای عظیم پدید آمد، فریاد زدم: هان، ای شب دیرنده! دریچه‌های بامدادی را بگشای، هرچند عاشق دل‌خسته را پرتو بامدادی از تیرگی شامگاهی خوش‌تر نیست. شگفتا از شبی که گویی اخترانش را با ریسمان‌های تافته بر صخره‌های کوه یَزبُل بسته‌اند. گویا ثریا در قرارگاه خود با ریسمان‌های کتان از صخره‌های سخت آویخته بود (همان: 16).

در این ابیات، شاعر با کاربرد تصویری رمانتیک، اندوهِ درونی خود را به خواننده القا کرده است که جنبه‌ی شخصی دارد: «این اندوه ناشی از تنهایی، عشق و زیبایی و هجران و سفر و شکست‌های شخصی است. شاعر دغدغه‌ی جمعی و انسانی ندارد، او سرگردان و مضطرب، «مرثیه‌گویِ دلِ دیوانه‌ی خویش» است.» (فتوحی رودمعجنی، 1389: 142)؛ جابجایی موضع ستارگان شباهنگام در تخیّل امرؤالقیس، دال بر گذر زمان است که شاعر برای دیرپایی آن، تصویری ابتکاری خلق کرده است. «شاعر یا نویسنده‌ی رمانتیک از آنچه هست نمی‌گوید، بلکه از آن چه باید باشد، بحث می‌کند و هنر او با مبالغه آمیخته می‌شود.» (ثروت، 1395: 96)؛ شاعر به دنبال پایانِ شب است؛ شبی که زمان آن به کُندی حرکت می‌کند و غم و اندوهش را زیاد می‌کند. همچنین به دنبال رهایی از شبی است که تمام خاطرات به او هجوم می‌آورند و رهایش نمی‌کنند؛ بر همین­مبنا، شاعر چرخ آسمانِ شب را به مدد ریسمانی رؤیایی به لنگر صخره‌های زمین، بسته پنداشته؛ به این شبِ بی‌جان، حیات بخشیده و از سر ملامت آن را مورد خطاب قرار داده است، بنابراین می‌‌توان گفت پیوستگی بین ذات شاعر و طبیعت به بهترین و صادق‌ترین وجه در گفت‌وگوی امرؤالقیس و شب اتفاق افتاده است. فایز علی در زمینه‌ی رمانتیک‌ بودن شعر امرؤالقیس اظهار می‌دارد که «می‌‌توانیم بگوییم کلریج و رمانتیک­ها آنچه را امرؤالقیس در عصر جاهلی محقق ساخته بود، اکنون به شکل جدید بیان کرده‌اند.» (علی، بی‌تا: 95)؛ کاربرد اغلب تصاویر در معلقه‌، اتفاقی و زاییده‌ی ذهن شاعر است. مسلّم است که شاعر تصاویر خیالی را بیشتر برای انتقال روایت ذهنی خود به مخاطب، به کار برده است. (پشت­دار و شکردست، 1396: 70)؛ می‌‌توان گفت از اصول حاکم بر بیان امرؤالقیس در وصف و تخیّل­ورزی وضوح، قوّت و صراحت تصویرگرایی شاعر در معلقه است؛ به‌گونه‌ای‌که تصاویر خیالی به راحتی قابلیت رسم را پیدا می‌کنند.

3-5- اصل فردگرایی (فردیت)

یکی از مهم­ترین ویژگی‌های «انسان رمانتیک»، فردیت اوست. (جعفری جزی، 1392: 190)؛ فردیت در تصویر و بیان احساسات شخصی شاعر، مبیّن حالات روحی و هویت شاعر است: «تصویر رمانتیک، حامل عواطف شخصی هنرمند است، ازاین­رو خاصّ اوست و رنگ مخصوص شخصیّت و هویت فردی او را دارد. فردیت تصویر در عین حال نوعی عمومیت را نیز در بر دارد؛ یعنی سرشت تصویر رمانتیک آن است که این تجربه‌ی شخصی را به همگان تعمیم می‌دهد. درست برخلاف تصویر سنّتی که امور کلّی و تجربه‌های همگانی را فقط توصیف می‌کند و تجربه‌ی شخصی شاعر را کمتر در تصویر منعکس می‌کند. طبیعت فردی، نمود هیجانات و روحیات شخصی است که در افراد متفاوت است.» (فتوحی رودمعجنی، 1389: 140-139)؛ این ویژگی بارز در بسیاری از ابیات معلقه امرؤالقیس مشهود است که از معشوقِ من، اسب راهوار من و... نام می‌برد و خصوصیت فردیت در شعر او نمایان می‌شود:

أغَـرَّکِ مــنّـی أنّ حُـبّــَـکِ قــاتِـلـی و تُضحِی فَتیتُ المِسکِ فوقَ فِراشِـها کُمَــیتٍ یَـزِلُّ الـلِّبـدُ عَـن حـالَ مَتـنِـه

و أنّکِ مَهـمـا تأمُـری القَـلبَ یَـفـعَـلِ من نَؤومُ الضّحی لم تَنتَطِق عَن تَفضُّلِ کَـمـا زلّــتِ الصّــفــواءُ بِـالمــُتَــنَـزَّلِ                                (آیتی، 1390: 21)

ترجمه: عشق تو هلاک جان من است و قلب من رام دستان تو. هم ازاین‌روی سرگردان شده‌ای. معشوقه‌ی من هرگز چون کنیزان به قصد کار کمر نمی‌بندد و تا چاشتگاه می‌خوابد، گویی بسترش همواره پر از خرده‌های مشک است. و چون تخته‌سنگی که از فرط صافی و همواری، قطره‌ی باران را از خود فرو می‌غلتاند، نمد زین از پشت کمیت راهوار من می‌لغزد. (همان: 17-14)

فردگرایی رمانتیک بر درون فرد و آن چیزی تکیه می‌کند که منحصر به اوست و او را از دیگران متمایز می‌کند. (lovejoy: 1960: 82)؛ فردگرایی یا عنصر شخصی و فردی، اساس بینش و ادراک رمانتیک‌ها و از مشخصه‌های بارز مکتب رمانتیسم است که در آن «منِ فردی» یا همان «خودِ فردی» شخص با توجّه به توانایی‌های درونی و غیراجتماعی‌اش، توسط خود فرد شناسایی می‌شود و به آن پی می‌‌برد؛ به‌عبارتی‌دیگر عنصر فردیت، نوعی جهان‌بینی است که فرد در مرکز آن قرار دارد. اهداف فردی، ویژگی‌های منحصر به‌فرد، فرمان راندن بر خویشتن و کنترل شخصی در عین احترام به فردیّت دیگران است؛ بنابراین ادراک انسان از خویشتن را می‌‌توان هویت شخصی یا «خود» نام نهاد که وحدت مجموعه‌ی این تصورات منسجم، خودپنداشت فرد را تشکیل می‌‌دهند. (رستمی و دیگران، 1398: 97)؛ می‌‌توان گفت «خودپنداشت، مجموعه تصورات انسان درباره‌ی ویژگی‌های درونی و بیرونی خویش است.» (پورحسینی، 1397: 11)؛ که شناخت بهتر فرد را از خودِ خویشتن به دست می‌دهد. از دیدگاه شمیسا هرچند مقوله‌ی منفعت‌طلبی، انسان را اجتماعی کرده، اما در واقع، او به لحاظ غریزه، فردی و تنهاست و دید رمانتیک، دید «من»های جدا از هم است. (شمیسا، 1398: 70)؛ بازتاب عنصر فردگرایی در جای‌جای معلقه‌ی امرؤالقیس به‌عنوان یک مؤلفه‌ی رمانتیسمی، مشهود است و ابیاتی را به خود اختصاص داده که در آن‌ها شخصیّت شاعر آشکار است و به اختصار از حالات نفسانی خود، سخن می‌گوید؛ درباره‌ی خود، درباره‌ی معشوق خود، و...؛ در حقیقت به معرفی شخصیّت و بیان حالات روانی خود می‌‌پردازد:

تَسَلَّت عَمایات الرّجالِ عَنِ الصِّبا ألا رُبَّ خَصمٍ فیکِ ألوَی رَدَدتُهُ   تَجاوَزتُ أحراساً الیها و مَعشراً

و لیسَ فؤادی عن هواکِ بِمُنسَلِ نَصیحٍ علی تَعذالِهِ غیرَ مُؤتَلِ عَلَیَّ حِراصاً لو یُسرُّون مَقتلِی                        (آیتی، 1390: 20-19)

ترجمه: ای محبوب! آنان که بصیرتشان را حجاب هوس پوشیده بود، به خود آمدند، اما دل من همچنان گروگان هوای توست. چه‌بسا مدعیان کینه‌توز با همه‌ی ملامتگری‌شان در عشق تو، بی‌دریغ پندم دادند تا از این عشقم بازدارند و من دل از تو نبریدم. از میان پاسبانان خیمه‌اش گذشتم و اگر آنان بر من دست می‌یافتند، در ظلمت شب به نهان، خونم می‌ریختند. (همان: 16)

جسارت فردی، تکیه­بر فرمان دل، ادامه‌ی عادت‌هایی است که دیگران ترک کرده‌اند، گوش ندادن به حرف دیگران، نترسیدن از آنچه که همه از آن می‌ترسند، گفتن آنچه که دیگران از بیانش پرهیز می‌کنند و بالاخره لذّت‌جویی؛ همه‌ی این اوصاف از امرؤالقیس فردی کاملاً رمانتیک ساخته است. او بنا به اقتضای سخن و نشان دادن شخصیّت خود، واژه‌ی «من» را بارها تکرار می‌کند. این نکته را مطلبی تأیید کرد که در شرح حال او آمد؛ آنگاه که خبر کشته شدن پدرش را به او دادند و او با جمع دوستانش در خوشگذرانی و عشرت بود. او بلافاصله تغییر حال نداد. تصمیم رمانتیک شاعر در چنان  موقعیتی حساس، خود مؤیدی است مجمل از آنچه درباره‌ی آن به تفصیل بحث شد.

4- نتیجه‌گیری

با تحلیل و تطبیق اشعار امرؤالقیس با مکتب ادبی رمانتیسم، نتایج زیر حاصل شد:

امرؤالقیس پیشرو و سرآمد در ابتکاری بود که بیش از دو قرن بر ادبیات عربی حاکم بود. این شیوه حتی بعدها در ادبیات ملت‌های مجاور که به زبانی غیر از عربی تکلّم می‌کردند، مثل ادبیات فارسی تبعیت گردید. امرؤالقیس با وجود اینکه از شاعران کلاسیک دوره‌ی جاهلی عرب است، اما شعر وی، رنگ‌وبوی رمانتیکی دارد؛ جلوه های رمانتیک در موضوعاتی چون وصف اطلال و آثار خانه‌ی محبوب و یاد ایام وصال و گریستن، وصف جسورانه‌ی ماجراهای عاشقانه‌ی در روز «داره‌ی جُلجُل»، وصف خیال‌انگیز طبیعت و... در معلقه‌اش بازتاب چشم‌گیری داشته است که همگی قرابت معنایی زیادی با اصول مکتب رمانتیسم دارد. در اشعار امرؤالقیس، مؤلفه‌ی احساس و عشق بر عقل غلبه دارد. هیجاناتش در آغاز معلقه رنگ اندوه به خود گرفته است، اما آن اندوهی نیست که از سر استیصال باشد. اصل احساسات عشقی در معلقه‌ی امرؤالقیس تا بدان حد مهم و برجسته است که هدف از سرودن معلقه را داره‌ی جلجل معرفی می‌نماید. دوری از معشوق سبب می‌شود که وی با طبیعتِ محل زندگی خود، همرنگ و هم‌آوا شود و آن را برای بیان غم و اندوهِ درونی خود، همدل بداند. همگی این موارد با مدد گرفتن از قوه‌ی خیال‌پردازی شاعر میسّر می‌شود. وصف طبیعت در معلقه‌ی امرؤالقیس، وصفی رمانتیک است، نه تصویری از طبیعت زنده. اصول حاکم بر بیان شاعر؛ وضوح، شفافیت و صراحت تصویر است؛ به گونه‎ای که تصاویر به راحتی قابلیت رسم را پیدا می‌کند. تصویرآفرینی با دقت در جزئیات، اکثراً غافلگیرکننده است. امرؤالقیس در اعترافات خود به لذّت‌جویی و کام گرفتن از معشوق خود، بی‌پروا و رمانتیک‌وار سخن می‌گوید. او در بیان خصوصیات معشوق به جنبه‌های ظاهری و جسمانی او همانند چهره، کمر، مو، انگشتان دست، ساق‌های پا، لباس و... اهتمامی خاص می‌ورزد. امرؤالقیس شاعری احساساتی و عقل‌گریز است؛ در مواردی که پندواندرز دوستان با اصول فکری او هم‌خوانی ندارد، خواسته‌ی آنان را مبنی­بر اینکه از عشق دست بردارد، رد می‌کند. در معلقه‌ی او ابتکار با توصیف دقیق جزئیات پیوند عمیق دارد. او در بیان مسائل صریح و مکشوف عاشقانه بی‌پرواست؛ آن­گونه بی‌پروائی که در اعترافات نویسندگان بزرگ دیده می‌شود. در فضای ملتهب عشق، عقل مطیع اوست؛ مادامی که خواهش‌های دل او را برآورد. معلقه‌ی او ابتدا تغزّل و سپس وصف‌های گوناگون از طبیعت است. در بیت‌هایی که فضای غزل بر آن‌ها حکم­فرماست، ضمیری جز متکلّم­وحده که شاعر باشد و ضمیر مؤنث غایب که معشوقه‌ی شاعر است، ضمیر دیگری وجود ندارد. جسارت‌های عاشقانه و تبادل صریح احساسات به فضای رمانتیک غزل حرارت بخشیده است و به قول زوزنی شارح معلقات، شعرش تو را سرمست می‌کند، بدون آنکه به تو شرابی نوشانده باشد. خلق موقعیت‌های حساس و تصمیم‌های رمانتیک فردمحور از شعر امرؤالقیس تابلویی ساخته است که تصویر هنری در آن پویا، زنده و قابل­رقابت با اشعار بزرگ‌ترین شاعران مکتب رمانتیسم فردمحور است.

 

منابع

• انوشه، حسن، (1376)، «دانش‌نامه‌ی ادب فارسی»، ج 2، سازمان چاپ و انتشارات: تهران.
• آریان‌پور، منوچهر، (1380)، «فرهنگ پیشرو آریان‌پور»، انگلیسی-فارسی، ج 4، جهان رایانه: تهران.
• آیتی، عبدالمحمد، (1390)، «معلقات سبع»، چاپ هفتم، سروش: تهران.
• برت، ریمون لارنس، (1382)، «تخیّل»، ترجمه‌ی مسعود جعفری جزی، مرکز: تهران.
• بهروز، اکبر، (1359)، «تاریخ ادبیات عرب»، دانشگاه تبریز: تبریز.
• پشت‌دار، علی‌محمد؛ شکردست، فاطمه، (1394)، «صور خیال در معلقه‌ی امرؤالقیس»، دوفصلنامه‌ی علمی-پژوهشی بلاغت کاربردی و نقد بلاغی، سال دوم، شماره‌ی3، صص 71-57.
• پورحسینی، رضا، (1397)، «فردگرایی در جوامع شرقی»، فصلنامه‌ی علمی-پژوهشی جامعه و مردم، سال دوم، شماره‌ی23، صص 201-177.
• ترجانی‌زاده، احمد، (1382)، «شرح معلقات سبع»، با مقدمه و تعلیقات جلیل تجلیل، چاپ اول، سروش: تهران.
• ثروت، منصور (1395)، «آشنایی با مکتب‌های ادبی»، سخن: تهران.
• جعفری جزی، مسعود، (1392)، سیر رمانتیسم در اروپا؛ چاپ اول، مرکز: تهران.
• جواری، محمدحسین؛ دفترچی، نسرین، (1389). «بررسی جنبه‌های رمانتیسم از ورای مطالعه رمانِ اعترافاتِ فرزندِ قرن نوشته آلفرد دوموسه (فرانسه)»؛ نشریه‌ی مطالعات زبان و ادبیات فرانسه، شماره‌ی1، صص 21-9.
• حسینی، مریم، (1396)، «مکتب‌های ادبی جهان»، فاطمی: تهران.
• داد، سیما، (1380)، «فرهنگ اصطلاحات ادبی»، چاپ چهارم، مروارید: تهران.
• ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، (1364)، «تاریخ ادب عربی»: ترجمه‌ی العصرالجاهلی، شوقی ضیف، چاپ اول، امیرکبیر: تهران.
• رحیمی، سیدمهدی؛ شامیان ساروکلایی، اکبر؛ ثریامحابد، زینب، (1392)، «جلوه‌های رمانتیسم در شعر سیمین بهبهانی (مجموعه‌های جای پا، چلچراغ، مرمر و رستاخیز)»، پژوهشنامه‌ی ادب غنایی، سال11، شماره‌ی21، صص 124-103.
• رستمی، فرزاد؛ رشیدی، مرتضی؛ خراسانی، محبوبه، (1398)، «بررسی رابطه‌ی دیالکتیکی دو عنصر رمانتیستی «تخیّل» و «فردگرایی» در اشعار پرسی‌بیش‌شلی و فروغ فرخزاد»، پژوهش‌نامه‌ی مکتب‌های ادبی، سال3، شماره‌ی8، صص 110-89.
• رمضانی پارسا، داود، (1396)، «خوانشی معنا درمان‌گرایانه از طبیعت‌گرایی رمانتیک ژان ژاک روسو»، دوفصلنامه‌ی علوم ادبی، سال7، شماره‌ی12، صص 195-165.
• روسو، ژان ژاک، (1384)، «اعترافات»، ترجمه‌ی بهروز بهزاد، چاپ دوم، مؤسسه‌ی مطبوعاتی فرخی: تهران.
• زرین‌کوب، عبدالحسین، (1369)، «نقد ادبی»، جلد 2، چاپ چهارم. امیرکبیر: تهران.
• زوزنی، حسین بن احمد، (1990)، «شرح معلقات‌السبع»، الطبعه الاولی، پیشاور، الناشر: کتب خانه رشیدیه.
• سلیمی، علی، اخترسیمین حسین‌رضا، (1390)، «تأثیرپذیری شاعران معاصر عرب از مکتب ادبی رمانتیک»؛ دوفصلنامه‌ی علمی-پژوهشی نقد ادب معاصر عربی، سال2، شماره‌ی1، صص 25-1.
• سیدحسینی، رضا، (1387)، مکتب‌های ادبی، 2 جلدی، ج 1، چاپ پانزدهم، نگاه: تهران.
• شرقاوی، عفت، (لاتا)، دروس و نصوص فی قضایا الادب الجاهلی، بیروت: دارالنهضه‌ی العربیه‌ی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1387)، «صور خیال در شعر فارسی»، آگاه: تهران.
• شمیسا، سیروس، (1388)، «سبک‌شناسی شعر»، چاپ چهارم، میترا: تهران.
• ----، -----، (1398)، «مکتب‌های ادبی»، چاپ سیزدهم، تهران: قطره.
• ضیف، شوقی، (1364)، «تاریخ ادب عربی العصرالجاهلی»، ترجمه‌ی علیرضا ذکاوتی قرا‌گزلو، چاپ اول، امیرکبیر: تهران.
• ----، ----، (1984)، «النقد»، دارالمعارف: القاهره.
• طه ندا، (1393)، ادبیات تطبیقی، ترجمه‌ی هادی نظری منظم، چاپ سوم، تهران: نی‌.
• علی، فایز، (لا‌تا)، الرمزیه‌ی و الرومانسیه‌ی فی‌الشعرالعربی من امرؤالقیس الی أبی‌القاسم‌الشابی (دراسه‌ی فی علاقه‌ی الشعر بالأسطوره‌ی)، الطبعه الثانیه‌ی، الناشر: مکتبه‌ی فلسطین للکتب المصوره‌ی.
• الفاخوری، حنا، (1378)، «تاریخ ادبیات زبان عربی»، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی، چاپ چهارم، توس: تهران.
• فتوحی رودمعجنی، محمود، (1389)، «بلاغت تصویر»، سخن: تهران.
• فرّوخ، عمر، (1984)، «تاریخ‌الادب‌العربی»، الطبعه‌ی الخامسه، دارالعلم للملایین: بیروت.
• فورست، لیلیان، (1392)، «رمانتیسم»، ترجمه‌ی مسعود جعفری، چاپ پنجم، مرکز: تهران.
• قدیس، آگوستین، (1379)، «اعترافات»، ترجمه‌ی سایه میثمی، چاپ دوم، ویراسته‌ی مصطفی ملکیان، دفتر پژوهش و نشر سهروردی: تهران.
• کیانی‌بارفروشی، هاله؛ پیروز، غلامرضا، (1399)، «تحلیل انتقادی کاربست مکتب رمانتیسم در جریان‌شناسی شعر معاصر ایران»، فصلنامه‌ی علمی-پژوهشی نقد ادبی، سال13، شماره‌ی49، صص 203-169.
• محسنی‌نیا، ناصر؛ حجت، محمد، (1387)، «طبیعت و عناصر آن در شعر امرؤالقیس»، نشریه‌ی دانشگاه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره‌ی جدید، شماره‌ی 24 (پیاپی 21)، صص 227-207.
• نظری، علی؛ نجفی حاجیپور، مهران؛ خلیلی، پروین، (1397)، «جلوه‌های مکتب رمانتیسم در ادب معاصر عربی و فارسی (مطالعه‌ی موردپژوهش: شعر علی محمود طه و محمدحسین شهریار)»، کاوش‌نامه‌ی ادبیات تطبیقی، سال8، شماره‌ی31، صص 186-165.
• هاوزر، آرنولد، (1361)، «تاریخ اجتماعی هنر»، ترجمه‌ی امین مؤید، 3 جلدی، جلد 3، دنیای نو: تهران.
• هیکل، احمد، (1994)، «تطورالأدب فی مصر»، طبع‌السادس، دارالمعارف: القاهره.

- Lovejoy, Arthur o. (1960). Essays in the History of Ideas, Capricorb Books.

 

 

 

 

References

Anousheh, H. (1997). Danesh-nameh-ye adab-e Farsi [Encyclopedia of Persian Literature] (Vol. 2). Organization of Printing and Publishing.

Arianpour, M. (2001). Farhang-e pishro Aryanpour, English-Persian [Aryanpour Advanced English-Persian Dictionary] (Vol. 4). Jahan Rayaneh.

Ayati, A.-M. (2011). Mu’allaqah sab’ [Mu’allaqah Sab‘] (7th ed.). Soroush.

Bahrouz, A. (1980). Tarikh-e adabiyat-e Arabi [History of Arabic Literature]. University of Tabriz.

Bert, R. L. (2003). Takhayyol [Imagination] (M. Jafari Jazi, Trans.). Markaz.

Dashti, S. (2001). Farhang-e estelahat-e adabi [Dictionary of Literary Terms] (4th ed.). Morvarid.

Dhiayf, S. (1985). Al-Naqd [Literary Criticism]. Dar al-Ma’arif.

Dhiayf, S. (1985). Tārikh al-Adab al-‘Arabi: Al-‘Asr al-Jāhili [History of Arabic Literature: The Jahili Era] (A. Zekavati Qarahgozlou, Trans., 1st ed.). Amir Kabir.

Fakhouri, H. (1999). Tarikh-e adabiyat-e Arabi [History of Arabic Literature] (A.-M. Ayati, Trans., 4th ed.). Tous.

Farrokh, O. (1984). Tārikh al-Adab al-‘Arabi [History of Arabic Literature] (5th ed.). Dar al-Ilm lil-Malayin.

Fatouhi Rudmaajani, M. (2010). Balaqat-e tasvir [The Rhetoric of Imagery]. Sokhan.

Forrest, L. (2013). Romantism [Romanticism] (M. Jafari, Trans., 5th ed.). Markaz.

Hauser, A. (1982). Tarikh-e ijtima’i-ye honar [Social History of Art] (A. Movaid, Trans., Vol. 3). Donyaye No.

Heikal, A. (1994). Tatawwor al-Adab fi Misr [The Development of Literature in Egypt] (6th ed.). Dar al-Ma’arif.

Jafari Jazi, M. (2013). Siar-e romantism dar Orupa [The Course of Romanticism in Europe] (1st ed.). Markaz.

Jowari, M. H., & Daftarchi, N. (2010). Barresi-ye janbeha-ye romantism az veray-e motale’e-ye roman-e E’terafat-e farzand-e e قرن neveshte Alfred de Musset (Faransé) [An analysis of the aspects of Romanticism through the study of the novel Confession of a Child of the Century by Alfred de Musset (France)]. Majaleh-ye Motale’at-e Zaban va Adabiyat-e Faransé [Journal of French Language and Literature Studies], 1, 9–21.

Jowari, M. H., & Daftarchi, N. (2010). An analysis of Romantic aspects in Alfred de Musset’s Confession of a Child of the Century. Journal of French Language and Literature Studies, 1, 9–21.

Kiani Barforoushi, H., & Pirooz, G. (2020). Tahleel-e enteqadi-ye karbast-e maktab-e romantism dar jaryan-shenasi-ye she’r-e mo’aser-e Iran [Critical analysis of the application of Romanticism in the evolution of contemporary Persian poetry]. Faslnamé-ye Elmi-Pazhooheshí Nقد Adabî [Quarterly Journal of Literary Criticism], 13(49), 169–203.

Lovejoy, A. O. (1960). Essays in the History of Ideas. Capricorn Books.

Mahseni-Nia, N., & Hojjat, M. (2008). Tabee’at va ‘anaser-e an dar she’r-e Imru’ al-Qais [Nature and its elements in the poetry of Imru’ al-Qais]. Majaleh-ye Daneshgah-e Adabiyat va Olum-e Ensani Daneshgah Shahid Bahonar Kerman [Journal of Literature and Humanities, Shahid Bahonar University of Kerman], New Series(24), 207–227.

Nazari, A., Najafi Hajipour, M., & Khalili, P. (2018). Jalvehaye maktab-e romantism dar adab-e mo’aser-e Arabi va Farsi (Motale’e-ye moredi: She’r-e Ali Mahmoud Taha va Mohammad-Hossein Shahriar) [Manifestations of Romanticism in Contemporary Arabic and Persian Literature (Case Study: Poetry of Ali Mahmoud Taha and Mohammad-Hossein Shahriar)]. Kavoshnamé-ye Adabiyat-e Tatbiqi [Comparative Literature Research Journal], 8(31), 165–186.

Pourhosseini, R. (2018). Fardgerayi dar jame’aha-ye sharqi [Individualism in Eastern Societies]. Faslnamé-ye Elmi-Pazhooheshí Jame’a va Mardom [Quarterly Journal of Society and People], 2(23), 177–201.

Pushtdar, A.-M., & Shekardast, F. (2015). Souvar-e khayal dar mu’allaqah-ye Imru’ al-Qays [Imagery in the Mu’allaqah of Imru al-Qays]. Do Faslnamé-ye Elmí-Pazhooheshí Belaghat-e Karbordí va Naqd-e Belaghatí [Biannual Journal of Applied Rhetoric and Rhetorical Criticism], 2(3), 57–71.

Ramazani Parsa, D. (2017). Khāneshí ma’ná-darman-garāyāneh az tabi’at-gerāyī-ye romantik-e Jean-Jacques Rousseau [A Logotherapy reading of Jean-Jacques Rousseau’s Romantic Naturalism]. Do Faslnamé-ye Olum-e Adabí [Biannual Journal of Literary Sciences], 7(12), 165–195.

Rousseau, J.-J. (2005). E’terafat [Confessions] (B. Behzad, Trans., 2nd ed.). Farrokhi Publishing Institute.

Rostami, F., Rashidi, M., & Khorasani, M. (2019). Barresi-ye rābeté-ye dialectیکی do 'onsor-e romantisti “takhayyol” va “fardgerāyī” dar ash’ār-e Percy Bysshe Shelley va Forough Farrokhzad [The dialectical relationship between two Romantic elements: Imagination and Individualism in the poems of Percy Bysshe Shelley and Forough Farrokhzad]. Pazhoohesh-namé Maktab-ha-ye Adabí [Journal of Literary Schools], 3(8), 89–110.

Salimi, A., & Akhtarsimine Hossein Reza. (2011). Ta’sir-pazirí-ye sha’erān-e mo’aser-e Arab az maktab-e adabí-ye romantik [Influence of Contemporary Arab Poets from the Literary School of Romanticism]. Do Faslnamé-ye Elmi-Pazhooheshí Naqd-e Adab-e Mo’aser-e Arabí [Biannual Journal of Contemporary Arabic Literature Criticism], 2(1), 1–25.

Sharqavi, I. (n.d.). Dorous wa Nusus fi Qadhaya al-Adab al-Jahili [Lessons and Texts on Issues of Jahili Literature]. Dar al-Nahda al-Arabiya.

Shafiee Kadkani, M. R. (2008). Souvar-e khayal dar she’r-e Farsi [Imagery in Persian Poetry]. Agah.

Shamisa, S. (2009). Sabok-shenasi-ye she’r [Stylistics of Poetry] (4th ed.). Mitra.

Shamisa, S. (2019). Maktab-ha-ye Adabí [Literary Schools] (13th ed.). Ghatreh.

Sid Hosseini, R. (2008). Maktab-ha-ye Adabí [Literary Schools] (Vol. 1, 15th ed.). Negah.

Tharwat, M. (2016). Āshnāyi bā Maktab-hā-ye Adabí [An Introduction to Literary Schools]. Sokhan.

Torjāni Zadeh, A. (2003). Sharh Mu’allaqah Sab‘ [Commentary on Mu’allaqah Sab‘] (J. Tajlil, Intro. & annotations, 1st ed.). Soroush.

Zawzani, H. ibn A. (1990). Sharh al-Mu‘allaqat al-Sab‘ [Commentary on the Mu’allaqat al-Sab‘] (1st ed.). Kutub Khana Rashidiya.

Zarrinkoub, A. (1990). Naqd-e Adabí [Literary Criticism] (Vol. 2, 4th ed.). Amir Kabir.

 

 

 

*Corresponding Author: Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran. Corresponding author: nezamdoost.sara1365@gmail.com

[1]- دانشیار گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران. رایانامه:

 rrezaei@lihu.usb.ac.ir

[2]- دانشجوی دکتری گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران. (نویسنده‌ی مسؤول) رایانامه:                                                                                                                  nezamdoost.sara1365@gmail.com

[3]^{. Chateaubriand}

^{[4]. Madame Doestal}

^{[5]. Wharton}

^{[6]. Gip}

 

^[7]. نام مکان‌هایی است که معشوقه‌ی امرؤالقیس مدتی را در آنجا سپری کرده است.

تعداد مشاهده مقاله: 0